Luôn tiến bước trên hành trình nhận thức
Hoàng Nam Tiến – Phó Chủ tịch Hội đồng trường, Trường Đại học FPT
Tôi nhớ rất lâu mình đã đọc được câu chuyện này: Một ngày nọ, Daniel Kahneman – tác giả cuốn sách đạt giải Nobel “Tư duy nhanh và chậm” bước vào hội thảo của Adam Grant – giáo sư trẻ xuất sắc nhất Trường kinh doanh Wharton. Buổi hội thảo xoay quanh về chủ đề cuốn sách “Cho và nhận”.
Kahneman phát hiện ra vài quan điểm của Grant trái ngược với niềm tin và kiến thức đã có của ông. Từ vị trí nhà tâm lý học hàng đầu, phản ứng đầu tiên của Kahneman đã không phải là nghi ngờ. Trái lại, ông rất vui khi phát hiện mình đã sai, vì như vậy từ nay ông bớt sai một chút. Ông hiểu rõ về giới hạn kiến thức của mình và vui vẻ với việc mình còn nhiều điều chưa biết.
Tôi tin rằng tinh thần của Daniel Kahneman là một chuẩn mực của các nhà khoa học, khi mục đích duy nhất của họ là tìm ra sự thật và cải thiện suy nghĩ của mình.
Gần đây, một lần nữa tôi vô cùng thích thú khi gặp lại tinh thần ấy trong tác phẩm mới nhất của Malcolm Gladwell – Lật lại điểm bùng phát.
Trước đó phải nói rằng Gladwell đã nổi lên như một thinker hàng đầu kể từ khi The tipping point (Điểm bùng phát) ra đời vào những năm 1999. Ông đã xây dựng một lý thuyết lý giải sự bùng phát của các hiện tượng xã hội như đại dịch, và rằng những điểm kết nối nhỏ bé đã tạo ra những thay đổi lớn ra sao. Lý thuyết điểm bùng phát của ông nhanh chóng được hưởng ứng, cuốn sách liên tục nằm trong danh sách tác phẩm bán chạy nhất suốt nhiều năm và mở đường cho nhiều tác phẩm khác của ông đã quen thuộc với độc giả Việt Nam như Những kẻ xuất chúng, Chú chó nhìn thấy gì, David và Goliath… Chính bản thân tôi cũng say mê Gladwell, và rất nhiều nghiên cứu của ông đã đi vào những bài giảng của tôi dành cho các nhà lãnh đạo, nhà quản trị và các doanh nghiệp về đổi mới tổ chức, quản trị nhân sự, phát triển kinh doanh…
Nhưng trong tác phẩm mới nhất ông thừa nhận lý thuyết của mình đã sai, hay đúng hơn là niềm tin của ông đúng tại thời điểm đó.
Cá nhân tôi nghĩ rằng từ “Lật lại” không đúng trong tình huống này. “Phát triển nhận thức” mới là từ mô tả chính xác phiên bản mới của Điểm bùng phát sau 25 năm.
Nhận thức là một quá trình. Trong quá trình ấy, chúng ta sẽ phải xem lại những điều ta từng coi là đúng. Sớm hay muộn, các nhà khoa học, các tác giả, nhà quản trị và mỗi chúng ta sẽ phải trải qua tình huống phủ nhận chính mình – những điều mình biết, mình tin trước đây hóa ra là chưa đầy đủ, thậm chí sai. Phải mất một thời gian, nếu bình tĩnh lại và may mắn, ta sẽ nhận ra đó là một phần trong hành trình nhận thức. Tại thời điểm đó, với môi trường, dữ liệu và các điều kiện như vậy, nhận thức của họ là chính xác.
Nhìn lại lịch sử, loài người luôn tự khám phá ra những chân trời mới, luôn tự điều chỉnh nhận thức của mình để tồn tại và tiến bước. Hàng nghìn năm trước, con người tin vào thuyết địa tâm của kinh thánh – khi trái đất là trung tâm vũ trụ. Vài trăm năm trước, Galileo với câu nói nổi tiếng “Dù sao thì trái đất vẫn quay” đã đưa con người bước vào thuyết Nhật tâm – mặt trời là trung tâm vũ trụ, làm sụp đổ niềm tin từ Kinh thánh. Mới thế kỷ trước, ta lại biết thêm hệ mặt trời chỉ là một thành phần rất rất nhỏ của vũ trụ bao la, và ngày hôm nay, những phát hiện mới về vũ trụ diễn ra từng giờ - một điều mà con người mấy trăm năm trước không thể hình dung nổi. Tri thức con người phát triển dạng “xoáy trôn ốc” càng lên cao càng mở rộng ra với tốc độ nhanh hơn bao giờ hết. Việc xem xét lại các nhận thức, quan điểm không phải là sự phản bội bản thân, mà là một phần tất yếu của phát triển.
Khi đọc cuốn sách này, tôi rất ghi nhận sự phát triển trong quan điểm của Gladwell. Ông thừa nhận những công bố của mình trong cuốn sách đến giờ có nhiều điểm sai, nhưng ông cũng tin rằng điều mình thừa nhận không làm giá trị của chính cuốn sách. Việc thừa nhận này thể hiện rõ lòng tự trọng của một người trí thức trong xã hội. Không dễ gì nhận sai khi chúng ta đã hưởng thành tựu, danh tiếng và địa vị từ nó suốt bao nhiêu năm.
Tôi đánh giá cao phân tích sâu của Gladwell về vai trò của cá nhân tác động tới xã hội. Ngày hôm nay khi mạng xã hội đã trở nên không thể thiếu và thông tin rất nhiễu loạn, có nhiều cá nhân đã sử dụng sự dễ dàng tiếp cận thông tin để gây ra ảnh hưởng tiêu cực. Nhiều người bằng sức ảnh hưởng của mình đã dẫn dắt những đám đông rất lớn hành động sai lầm. Sai lầm nối tiếp sai lầm như quả bóng tuyết lăn không thể sửa chữa được. Ảnh hưởng của những sai lầm này sẽ lan truyền như dịch bệnh, và không ai có thể ngăn cản được.
Vì vậy, các nhà lãnh đạo, nhà trí thức càng cần phải ý thức rõ vai trò của mình: Các bạn là những người ra quyết định, và nếu không suy xét cẩn thận, nếu sai lầm sẽ để lại hậu quả rất lớn.
Hiểu về sự phát triển của nhận thức sẽ cho ta một thái độ khiêm tốn và tinh thần cởi mở. Ta không bị bó buộc bởi nhận thức của chính mình. Trong một bài chia sẻ gần đây nhất, Gladwell đã nói rằng: Mong muốn lớn nhất của bất kỳ nhà văn nào là viết ra một tác phẩm dành cho mọi thời đại, một cuốn sách sẽ mãi mãi giải thích cho việc mọi thứ sẽ diễn ra như thế nào. Nhưng điều đó là không thể.
Từ trải nghiệm cá nhân, tôi rất đồng ý với Gladwell.
Khi đọc cuốn sách này, bạn hãy đọc lại cuốn Điểm bùng phát, rồi để ở bên cạnh. Bạn sẽ có một trải nghiệm đọc thú vị khi chứng kiến một tác giả tự phủ nhận, tự phản biện và tự phát triển nhận thức của chính mình. Ai đó đã nói “Tri thức như đường chân trời, ta càng tiến gần thì nó càng rời xa ta”. Nhưng tôi tin hành trình bước về những chân trời mới luôn cuốn hút mỗi người, và vì có những bước chân ấy, thế giới của chúng ta luôn rộng mở.
Còn tại FPT, chúng tôi tin rằng: trên đời không có ai hoàn hảo, nhưng chúng ta có một quyền thiêng liêng là tự học, tự nghiên cứu, tự phát triển để trở thành những phiên bản hoàn thiện hơn mỗi ngày. Cuốn sách này cũng như toàn bộ hành trình của Malcom Gladwell là minh chứng cho điều ấy.
